#2. Tác phẩm tôi làm, tôi luôn được đứng tên? Đúng hay sai?
Tôi thỉnh thoảng nhận được câu hỏi như trên từ những người bạn đang làm các công việc liên quan đến các sản phẩm là tri thức như viết bài, dịch thuật, thiết kế website hay logo…
Đa số bạn tôi (và có lẽ mọi người) cho rằng, bạn được trả công để làm ra sản phẩm thì sản phẩm sẽ thuộc về khách hàng. Hay nghiễm nhiên khi bạn đang làm cho một công ty, những sản phẩm tri thức mà mình tạo ra trong quá trình làm việc cũng thuộc về công ty.
Điều đó chưa chính xác.
Tôi sẽ kể bạn nghe một vụ việc có thật liên quan đến vấn đề này. Vụ kiện của Họa sĩ Lê Linh và Công ty Phan Thị, bạn có thể xem thêm tại đây. Tôi tóm tắt ngắn gọn như sau:
Lê Linh là nhân viên của công ty Phan Thị, vị trí là họa sĩ vẽ minh họa năm 2001.
Lê Linh được giao nhiệm vụ vẽ bộ truyện dân gian chuyển thể, và cuối cùng đã vẽ nên hình tượng của 4 nhân vật: Trạng Tí, Sửu Ẹo, Dần Béo và Cả Mẹo dùng để sáng tạo bộ truyện tranh Thần Đồng Đất Việt (chắc ai mê truyện tranh đều biết) từ tập 1 đến tập 78.
Năm 2002, Lê Linh nghỉ việc. Bốn hình tượng nhân vật được đăng ký tại Cục bản quyền tác giả. Ghi tên chủ sở hữu quyền tác giả là Công ty Phan Thị nhưng ở phần tác giả chỉ ghi chung là tập thể tác giả.
Họa sĩ Lê Linh đã khởi kiện và sau hai phiên tòa sơ thẩm và phúc thẩm kéo dài hơn 10 năm, họa sĩ Lê Linh đã thắng. Tức dù không còn làm việc, nhưng 4 tác phẩm đó khi được sử dụng vẫn phải ghi tên tác giả là Lê Linh và không được điều chỉnh 4 hình tượng nhân vật đó nếu Lê Linh không cho phép.
Qua vụ kiện này, dường như bạn đã có câu trả lời cho câu hỏi trên: Tác phẩm tôi làm, tôi luôn được đứng tên? Câu trả lời là đúng, nếu bạn muốn.
Nhưng bạn sẽ nói, làm gì có. Họ trả tiền cho mình viết bài viết đó mà, họ trả tiền cho mình thiết kế logo đó mà…Bạn thấy tác phẩm đó nên thuộc về khách hàng, người trả tiền bạn, hay công ty thuê bạn làm mới là hợp tình, hợp lý.
Đúng, nó sẽ thuộc về khách hàng và công ty đã trả tiền cho bạn làm. Họ có quyền sử dụng tác phẩm để kinh doanh, để tạo ra lợi nhuận: như đăng bài marketing lên website/facebook của công ty, có quyền bán tác phẩm…Những quyền này được gọi là quyền tài sản.
Quyền tài sản
Nói một cách dễ hiểu, nó là quyền cho phép chủ sở hữu khai thác mang lại lợi ích về mặt kinh tế. Ví dụ: trong câu chuyện họa sĩ Lê Linh và Phan Thị ở trên, công ty Phan Thị có quyền sử dụng 4 hình tượng nhân vật đã được nhân viên của mình tạo ra để phát triển các bộ truyện về Thần Đồng Đất Việt để bán.
Không ai cấm được chủ sở hữu quyền tác giả sử dụng những quyền kinh tế đó của mình (Chi tiết quyền tài sản bạn đọc tại Điều 20, Luật sở hữu trí tuệ Việt Nam 2022).
Tuy nhiên, quyền nhân thân
Cụ thể là quyền:
Đứng tên tác phẩm (tên bạn được ghi là người sáng tác tác phẩm)
Không cho ai sửa chữa, cắt xén tác phẩm
Đặt tên tác phẩm
Thì sẽ thuộc về tác giả vĩnh viễn. Tức mãi mãi không được chuyển giao, dù bạn đã bán đứt tác phẩm (chỉ trừ quyền đặt tên là được chuyển giao theo Luật SHTT mới sửa đổi năm 2022).
Quyền nhân thân thực sự là gì?
Nếu ta xem tác phẩm như là một đứa con tinh thần của tác giả, thì quyền nhân thân giống như quyền của cha mẹ được sử dụng họ của mình, đặt tên cho con và bảo vệ sự an toàn cho con cái.
Một cách khác, quyền nhân thân là quyền ghi nhận nỗ lực sáng tạo, ghi nhận “dấu ấn cá nhân” của tác giả. Ví dụ: việc lựa chọn từ nào để mô tả cho căn phòng kiến trúc đang được giới thiệu, việc lựa chọn nét cong, màu sắc nào phù hợp cho logo đang thiết kế, hay góc chụp nào để có được tấm hình ưng ý…đa số đều xuất phát từ ý chí chủ quan của tác giả.
Do đó pháp luật bản quyền tôn trọng “dấu ấn cá nhân” có trong tác phẩm nên việc để tên của cá nhân đã sáng tác tác phẩm, đặt tên hay không được chỉnh sửa, cắt xén tác phẩm mà người khác làm ra luôn phải được ghi nhận.
Cụ thể, theo pháp luật về quyền tác giả tại Việt Nam, quy định quyền nhân thân gồm 4 quyền chính sau đây:
Đặt tên tác phẩm
Đứng tên tác phẩm: ghi tên mình bên cạnh tác phẩm
Quyền công bố tác phẩm: quyền giới thiệu tác phẩm đến công chúng
Quyền bảo vệ tính toàn vẹn của tác phẩm: đây là quyền ngăn cấm không có bất cứ ai sửa chữa cắt xén tác phẩm của mình.
Trong số 4 quyền trên thì hai quyền là quyền đứng tên tác giả và bảo vệ tính toàn vẹn của tác phẩm (không được chỉnh sửa, cắt xén tác phẩm) là không được chuyển giao vĩnh viễn.
Vĩnh viễn là sao?
Là trong tất cả các trường hợp dù bạn có “bán đứt” tác phẩm của mình cho người khác, dù tác phẩm mà bạn tạo ra là kết quả của việc bạn đang làm nhân viên cho công ty, bạn vẫn luôn luôn phải được ghi nhận là tác giả.
Tóm lại, không ai được sửa chữa, cắt xén tác phẩm nếu bạn không cho phép, đó chính là lý do họa sĩ Lê Linh kiện thắng Phan Thị, đó chính là lý do sau vụ kiện, công ty Phan Thị phải luôn ghi tên họa sĩ là lê Linh và và không được sửa chữa cắt xén, điều chỉnh tác phẩm ban đầu mà khi chưa có sự cho phép của Lê Linh.
Kết luận
Bạn nhớ nhé. Một tác phẩm được tạo ra trong bản quyền có hai tập quyền cơ bản:
Quyền nhân thân: quyền đứng tên và không cho phép ai cắt xén, sửa chữa tác phẩm là vĩnh viễn thuộc về tác giả nếu muốn.
Quyền tài sản: các quyền khai thác về mặt kinh tế tác phẩm, đều được chuyển giao theo thỏa thuận của hai bên. Thông thường, bạn làm nhân viên cho một công ty thì mặc định tất cả các quyền tài sản trong tác phẩm đều thuộc về công ty thuê bạn.
Mục đích chính của bài viết này là muốn bạn hiểu đúng bản chất về quyền tác giả đối với một tác phẩm, để giúp bạn tự tin, chủ động hơn trong các giao kết liên quan đến các sản phẩm là tri thức.
Ai mà biết được những tác phẩm của mình sẽ được sử dụng, được đi xa như thế nào (truyện tranh Thần Đồng Đất Việt của Lê Linh là một ví dụ). Cũng như, đâu phải khách hàng nào cũng dễ thương. Khi “có chuyện” không hay thì chỉ có thể căn cứ vào các quy định của pháp luật mà thôi, bởi nó sinh ra để điều chỉnh các mối quan hệ xã hội.
Như vậy, bản tin đầu tiên đã làm rõ 06 hiểu nhầm phổ biến về bản quyền, bản tin này đã giúp bạn biết được về quyền nhân thân và quyền tài sản tồn tại trong một tác phẩm. Bản tin tiếp theo sẽ trả lời cho câu hỏi: Bản quyền bảo hộ gì?