#4. Trích dẫn thế nào để không bị xem là đạo văn?
Bạn làm công việc liên quan đến viết lách? Vậy làm thế nào để không bị xem là đạo văn?
Đạo văn là thuật ngữ không mấy xa lạ, và hẳn là nỗi lo thường trực của các copywriters. Nội hàm của đạo văn khá rộng, nhưng thường diễn ra phổ biến nhất dưới dạng “nhận vơ” tác phẩm của người khác, thông qua việc sử dụng lại nội dung mà không ghi rõ nguồn gốc tác phẩm, tác giả. Việc sử dụng này có thể là:
Nguyên văn, hoặc
Diễn giải lại dựa trên nội dung gốc.
Không phải mọi hành vi đạo văn đều xâm phạm quyền tác giả. Chẳng hạn như trường hợp Dan Brown trong tác phẩm Mật Mã Da Vinci bị cáo buộc sao chép ý tưởng chúa Jesus kết hôn với Mary Magdalene từ tác phẩm The Holy Blood, The Holy Grail (Tạm dịch: Máu thánh, Chén thánh). Dan Brown thắng kiện, dù thừa nhận mình có tham khảo, bởi đơn giản quyền tác giả không bảo hộ cho ý tưởng mà chỉ bảo hộ cho hình thức thể hiện. Nhưng điều này không giúp Dan Brown tránh khỏi chỉ trích vay mượn ý tưởng, hay nặng nề hơn là đạo văn.
Vậy giới hạn nào để việc trích dẫn được chấp nhận và không bị xem là đạo văn?
Mỗi loại hình tác phẩm yêu cầu một chuẩn mực trích dẫn khác nhau
Không có chuẩn mực chung cho việc xác định đạo văn, mà phải tùy thuộc vào bản chất và loại hình tác phẩm.
Thông thường, chuẩn mực đối với sách giáo khoa là khá thấp. Có thể thấy, sách giáo khoa ở bậc phổ thông rất hiếm khi trích dẫn nguồn (trừ việc nêu tác giả văn học, âm nhạc, hoặc tác giả các định lý, định luật). Lý do là vì sách giáo khoa chỉ đưa ra những nội dung thường thức được chấp nhận rộng rãi, và phục vụ đối tượng học sinh, vốn không có nhu cầu truy xuất nguồn gốc, mà cần ưu tiên ngắn gọn, dễ hiểu. Tương tự là với các đầu sách phổ thông xuất bản trên thị trường, do đối tượng độc giả đại chúng nên vấn đề trích dẫn cũng không được đặt ra quá cao.
Tuy nhiên, đối với giáo trình (sách giáo khoa bậc đại học), sách chuyên khảo, hoặc luận văn, luận án, bài báo khoa học, thì chuẩn mực khắt khe hơn. Ở đó, dù là trích dẫn nguyên văn, diễn giải, hay chỉ mượn ý tưởng thì cũng bắt buộc phải nêu rõ nguồn gốc. Thậm chí, khi sử dụng ý tưởng của chính mình đã công bố trong một tác phẩm khác trước đó, tác giả cũng phải trích dẫn, nếu không muốn bị xem là tự đạo văn.
Trích dẫn phải nhằm mục đích bình luận, minh họa
Bạn không thể chỉ đơn giản copy lại nội dung tác phẩm của người khác và … để đó trong tác phẩm của mình. Việc trích dẫn chỉ được xem là ngoại lệ hợp lý nếu như nó được dùng với mục đích bình luận, minh họa hoặc phê bình, phản biện.
Ngay cả đối với phim ảnh của có thể trích dẫn. Các video review phim hoàn toàn hợp pháp nếu như chỉ sử dụng các cảnh quay đã công bố hoặc được cho phép, đi cùng với các ý kiến nhận xét, đánh giá. Tuy nhiên, trên Internet hiện nay tồn tại tràn lan nhiều video tự nhận là review phim, nhưng thực chất lại tóm tắt toàn bộ nội dung bộ phim. Đây là các hình thức biến tướng và xâm phạm nghiêm trọng đến quyền tác giả đối với tác phẩm điện ảnh.
Dung lượng trích dẫn tối đa là bao nhiêu?
Hoàn toàn không có bất kỳ quy định nào hạn chế dung lượng tối đa mà bạn có thể trích dẫn từ tác phẩm của người khác, chỉ cần bạn sử dụng đúng mục đích như đã nêu ở trên. Tuy nhiên, trong mọi trường hợp, người sáng tạo nội dung cần phải hạn chế việc trích dẫn quá nhiều tác phẩm của người khác, đặc biệt là trích dẫn nguyên văn.
Năm 2006, ở Việt Nam có vụ tranh chấp giữa hai nhà Kiều học về 04 bài viết phê bình Truyện Kiều. Bị đơn bị khởi kiện do trích dẫn toàn bộ tác phẩm của nguyên đơn, mặc dù xen giữa là rất nhiều đoạn phê bình, phản biện. Phiên tòa sơ thẩm tuyên bị đơn thua kiện, nhưng phán quyết bị đảo ngược ở phiên phúc thẩm. Điều này cho thấy, mỗi người viết cần phải ý thức trong việc hạn chế sử dụng nguyên văn tác phẩm của người khác mà chưa xin phép để tránh các nguy cơ kiện tụng.
Kết luận
Không có chuẩn mực chung cho việc xác định đạo văn, mà phải tùy thuộc vào bản chất và loại hình tác phẩm.
Việc trích dẫn chỉ được xem là ngoại lệ hợp lý nếu như nó được dùng với mục đích bình luận, minh họa hoặc phê bình, phản biện.
Trong mọi trường hợp, người sáng tạo nội dung cần phải hạn chế việc trích dẫn quá nhiều tác phẩm của người khác, đặc biệt là trích dẫn nguyên văn